Pittsburgh’da Duquesne Üniversitesi’nde katıldığım “I. Uluslar arası Etik Eğitimi” Konferansında sunduğum bildirinin savı, Osmanlı döneminde, özellikle İstanbul’un kent kültüründe, kendi çağının dünyasına göre aykırı denebilecek düzeyde yüksek bir çevre etiğinin var olduğu ve referanslarını doğadan alan Osmanlı estetik anlayışının sade, arı ve incelmiş bir olgunluğa sahip olduğu idi. Bu yazı dizisi, bildiride ele alınan konulardan seçilen birkaçını bilginize sunmaktadır.

Sadece 16. Yüzyılda Avrupa’da İstanbul üzerine 2 bini aşkın kitap yazılmıştır. Osmanlı Dönemindeki İstanbul’un kent kültüründen kaba taslak genellemeler yapılarak söz edilemez. Çünkü böyle bir genelleme girişimi, 2670 yıl önce, M.Ö. 658’de Megara Kralı Byzas tarafından kurulan ve binlerce yıllık farklı kültür birikimlerini taşımakla birlikte yaşını aldıkça gençleşen, sürekli yenilenen bir kenti, içine sığmayacağı bir kalıba sokmak olur.

Osmanlı İmparatorluğu’nda taşınmaz malların büyük kısmı, günümüzün sivil toplum örgütlerine benzeyen vakıflara aitti. Uçuş rotalarında yaralanıp düşmeleri halinde, onların tedavisini yaparak sürüsüne yetiştirmek üzere çalışmalar yapan Göçmen Kuşlar Vakfı; kışın kardan yerlerde yiyecek bulamayan kuşlar için yiyecek bırakan Darı Vakfı; insanların veya hayvanların faydalanacağı ormanlar ve yeşil alanlar için kurulan vakıflar gibi pek çok vakıf kurulmuştur. Dönemin kentlileri, soğuk kış günlerinde kurtlar gibi vahşi hayvanların aç kalmamaları için ıssız dağ başlarında et dağıtmışlardır. Binek hayvanlarının fazla yük taşımaları; dahası, cuma günü onlara da tatil ilan edildiği için, o gün yük taşımaları yasaktır.

Bünyesinde ibadethaneler, aşevleri, hastaneler gibi yapıları barındıran ve genellikle de bunları bütünleşik bir mekanda (Külliye), tek bir çatı altında toplayan vakıflar, kentlilerin bir çok ihtiyacına cevap vermekteydi. Çok işlevli bu yapıların, hayır işlerini sürdürebilmesi ve işletilmesi için vakfa ait iş yerleri ve dükkanlar yaptırılırdı. Örneğin Fatih Külliyesinin akanı (geliri) olarak İstanbul ve Galata semtlerinde 4250 dükkan, 3 iş hanı, 4 hamam, 7 köşk, 9 bahçe ve esnaf çarşısı ile 1130 ev yaptırılmıştı.

1655’de İstanbul’u ziyaret eden Fransız seyyah Jean de Thevenot, İstanbulluların köpekleri nasıl koruduğunu, hatta bazı zenginlerin vasiyetnamelerinde sokak köpeklerinin beslenmesi için nasıl özel kaynaklar tahsis ettiklerini anlatmaktadır. Bazıları da, güvenebilecekleri kasap ve fırıncılara, kendileri öldükten sonra sokak hayvanlarını beslemeleri için para bırakırlardı. Fransız gezgin Du Loir, 1654’te Anadolu’daki gözlemlerine yer verdiği kitabında şunları yazar:

“Osmanlı’nın birçok şehrinde kedilerin barınıp, beslenmesi için vakıflar kurulduğunu hayretle gördüm. Bu vakıflarda uşaklar, vekilharçlar, hayvanlara hizmet ediyorlar. Köpek sevgisi de yaygındır. Birçok kibar Türk’ün, lokantalardan et, kebap getirtip kendi elleriyle kedilere, köpeklere yedirdiklerini gördüm. Kuşlara sevgileri ise bunlardan daha fazladır.”

1910 yılında şehirde ilk kez kuduz görüldüğünde, hayvanların zehirlenerek öldürülmesi büyük tartışmalara konu olmuştur. Pierre Loti, 1910’daki köpek katliamını ironik bir dille şöyle anlatmaktadır:

“Bu ülkeye II. Mehmed’in ordularının ardından gelen köpekler, İttihat ve Terakki’yi ve hükümet işlerine Levantenlerin girdiğini unutmuşlardı. 4-5 asırlık sadakatten sonra kimseyi ısırmamış olmalarına karşın, katliamların en iğrencine mahkum edildiler. Hiçbir Türk, Hilal’e uğursuzluk getireceği söylenen bu onur kırıcı görevi üstlenmek istemedi. Bu yüzden, serseriler ve haydutlar görevlendirildi.”

Bursa’daki Leylek Hastanesi ve Üsküdar’daki Kedi Hastanesi’nin dünyada eşi ve benzerine o tarihte rastlamak mümkün değildir. Dahası o dönemlerde, Ortaçağ Avrupa’sında veba salgını çıkana dek kediler adeta soykırımdan geçirilmiştir.

Evliya Çelebi’nin anlattıklarına göre, erkekler, kadınlar ve çocuklar, İstanbul’da kurulan büyük kuş pazarlarına haftada bir giderek, kafesteki kuşları satın alır, bunları orada uçurup özgürlüklerine kavuştururlardı. Bu bilgiyi başka asırlarda yaşamış olan Le Bruyn (1732) ve Dr. Brayner’de (1836) eserlerinde teyit eder. Bunun nedeni kuşların kıyamet gününde onlara şahitlik edeceklerindendi. Böylece günahlarını affettirip, sevap kazanacaklarına inanırlardı (Can, 2008).

Ahmet Haşim 1921 yılında yayımlanan “Gurebahane-i Laklakan” (Yoksul Leylekler Bakımevi) adlı eserinde, Bursa’da Haffaflar Çarşısı’ndan (Ayakkabıcılar Çarşısı) bahsetmektedir. Bu eserde, ortadaki avlunun etrafında dizilen dükkanlardan oluşan çarşının orta meydanında, kanadı ya da bacağı kırılmış leyleklerin, bunamış kargaların ve çeşitli sakat kuşların toplandığını ve ÇARŞI ESNAFININ ARALARINDA TOPLADIĞI PARALAR ile bütün bu kuşlara yıllarca baktığını anlatmaktadır. Dolmabahçe Sarayı bahçesinde bugün de görülebilen bir kuş hastanesi bulunmaktadır (Yörükoğlu,2008). Saray bahçesindeki hastane, padişahın yaklaşımını göstermektedir.

Kuşları için onlara barınacakları minyatür saraya, köşke benzeyen evler yapmışlardır. Kuş evleri 13. yüzyıldan 19. yüzyıl sonlarına kadar devam etmiştir. Minyatür saraylar, Osmanlı’nın merhametini ve kuşun öteden beri kültürel aktarımla gelen inançlarındaki özel yerini sembolize etmenin yanı sıra, dönemin sanatkârlarının ince zevkini, estetik anlayışını ve mimari anlayışını göstermektedir.