Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı sürecinde batı devletlerinin Anadolu toprakları üzerinde gerçekleşmesi için faaliyette bulunduğu çalışmalarından biri Ermenistan ve Kürdistan devletleriydi. Bu çalışmaları yapan batılı ülkelerin başında İngiliz ve Fransızlar geliyordu. Savaş süresince İngilizler Kürtleri kendi taraflarına çekmek ve Anadolu’da başlayan kurtuluş hareketini bastırmak için ellerinden gelen her çeşit eyleme giriyorlardı. İngilizler o dönemde „bütün Kürtleri“ kendi tarafına kazanmak ve kazanılan bu güç sayesinde Musul sorununun çözümünü kolaylaştırmak istiyordu. Bu nedenle işgal altında bulunan Güney Kürdistan’nın Süleymaniye kentine siyasi subayları Edward William Charles Noel’i, halkın nabzını yoklamak ve halk tarafından kabul görecek bir yönetim sistemini hazırlamak için gönderdi. Noel’in iki Kürt lehcesini iyi bilmesi nedeniyle bu işin üstesinden gelebileceği umut ediliyordu.
Edward William Charles Noel Kimdir?
Edward William Charles Noel hakkında yazılan tüm makaleler; onun oldukca uzun verimli ve maceracı bir yaşama sahip olduğu yönündedir. Noel, Kürdistan ve Kürt halkına olan bağlılığı ve sevgisiyle Kürt halkının gönlünde taht kurmuştur. Arkadaşları tarafından kendisine „Kürdistan’nın meleği“ yakıştırması yapılmıştır. Fanatik bir Kürt dostu olan Noel, Kürtlerin haklarını savunmada ve Kürdistan Devletinin kurulmasında radikal bir çizgi izlerken, Kürtleri Ermenilerin karşısında da korumuştur. Sürekli olarak Kürtlerin asil olduklarını dile getirmiştir. Ermenilerin Kürtler tarafından değil aksine Kürtler‘in Ermeniler tarafından katledildiği yönünde roporlar sunmuştur! İngiliz Sömürgeler Bakanlığı, Noel hakkında tuttukları roporlarda onun Kürtlere olan bağlılığını şöyle belirtler:
Edward William Charles Noel Kürtlerle birlikte
(Diarz of Major Noel on Special Dutzmnin Kurdistan, 1919)
„Noel Bağdat’tan buraya geldi. Çok iyi bir insan. Çok kudretli biri; fakat öteki bakımlardan Kürtlerin meleği olmak istiyor. Kürtler gibi kimse yoktur, onlar çok asil, çok iyiler, diyor. Ermeniler ise değersiz ve hilekar, görüşünde. Kürtler hiç bir Ermeniyi öldürmedi, bilakis onları korudular, fakat Ermeniler Kürtleri öldürdüler, diyor. Korkarım ki Noel gelecekte bir Kürt Lawrence’i olur.[1]
İngilizler’in 1919 yıllarında Kürdistan’da yürüttükleri siyasete, Noel siyaseti dersek pek abartılı olmaz. Edward William Charles Noel, bağımsız bir Kürdistan‘ın kurulması veya özerk bir Kürdistan‘ın hayata geçirilmesi için çalışan bir Kürt dostuydu. İngiliz Sömürgeler Bakanlığı’nın Ortadoğu ile ilgili memurları tarafından dışlama ve küçümseme anlamında Kürtlerin Lawrens‘i[2] olarak anılmaktan da kurtulamıyordu. Bakanlığın memurları Kürtlerin güçlerini küçümserken, Noel Kürtleri yüceltiyor, Kürtlerin milliyetciliğine güveniyordu. 1922 yıllında Kürdistan’dan yazdığı roporlarda Kürt istiklal hareketine güvendiğini, onların güçlerini abartarak Sömürgeci Bakanlığı’na rapor ediyordu. Noel tarafından gönderilen bu roporların incelenmesi sonucunda İngilizler Kürdistan’daki politik çalışmalarını belirlemişlerdir. Değerlendirilen bu roporlardan birinde şöyle denmekte:
Edward William Charles Noel
(Erich Feigl, Die Kurden. Geschichte und Schicksal eines Volkes. 1995 München)
„Binbaşı Noel, Kürt şeyhleri ile görüş birliğine varırsa, bundan büyük faydalar sağlıyacağımızı söylüyor. Bunlar İstanbul’da Abdülkadir ve Bedirhan’dan daha fazla ünlü kimselerdir. Bunlar şüphe uyandırmamak için Noel’den ayrı olarak Kürt bölgelerine gidecekler. Türkler Sulh Konferansı’nda Kürtlerin de getirileceğinden korkuyorlar. Kürtler henüz Mustafa Kemal’e karşı ayaklanmadı ama, Noel bunun temin edileceğinden emin.[3]“
Edward William Charles Noel’in Kürdistan da yaptığı çalışmalar
Noel, 1919 yılının Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında Kürdistan’a bir gezi yapmıştır. Bu gezi, Diyarbakır, Maraş, Polatlı, Malatya, Harput ve Halep’i kapsamaktaydı. Yapılan bu gezi sırasında Noel bu şehirlerdeki durumu belgeleyen roporlar yazıp, İngiliz Sömürgeler Bakanlığı‘na göndermiştir. Kürdistan’a yapılan geziye Bedirhaniler’den Kamuran ve Celadet Badirhan kardeşler de katıldılar. Kamuran ve Celadet kardeşler bu geziye „Kürt Teali Cemiyeti“ adına katılmıştır. Bu tarihi gezi Kürt romancısı Mehmet Uzun yazdığı „Kader Kuyusu[4]“ konu olurken, romana da şöyle yansır;
„Kürt Teali Cemiyeti’nde Diyarbakırlı bey ve tüccarlardan Botan köylülerine, Dersim Alevilerinden, Süleymaniye Soranlarına, bütün Kürtler bir araya gelmişti. Cemiyet’in çok kapsamlı çalışmaları sonucu, İngilizler Kürt çıkarlarını savunmaya, haklarını aramaya başlamıştı. Bu nedenle onlar Major E. M. Noel başkanlığında -ki biz kısaca Mecir Nowin diyorduk-bir heyetin ülke topraklarında bir inceleme gezisi yapması isteniyordu. Durumu Kürt Teali Cemiyeti’ne açıkladıklarında, İstanbul’dan ben (Celadet) ile Kamuran, Diyarbakır’dan da Ekrem Bey’in heyette yer almasını kararlaştırdık. Kamuran’la İstanbul’dan yola çıktık ve 23 Temmuz’da Halep’e vardık. İki Kürt lehçesini de iyi bilen, Kürt davası için başını çok ağırtan Major Noel, orada otelde, kağıt kalem ve fotoğraf makinasıyle bizi bekliyordu. Sarih bir Kürtçe ile bize „Hoşgeldiniz“ dedi.
O dönemde gündeme gelen bu ilişkiden Mustafa Kemal’ de haberdar olmuş ve, 24 Eylül 1919 tarihinde Genaral Harbord’a verdiği ve Kuvayi Milliye imzası taşıyan bir muhtırada İngiliz subayı Noel’in Kürdistan’daki çalışma faliyetleri ve Bedirhanilerle İngilizler arasındaki işbirliği konusunda şunları yazmıştır;
„İmparatorluğu bölmek ve Türklerle Kürtler arasında bir kardeş harbine sebebiyet vermek için Kürtleri İngiliz himayesi altında müstakil bir Kürdistan kurma plânına iştirak etmek üzere tahrik ettiler. Noel isimli bir ingiliz subayı Diyarbakır’da gayretler sarf etti ve faliyetlerinde her türlü sahtekârlık ve aldatmaya başvurdu. Fakat bizim Kürt vatandaşlarımız hazırlanan komplonun farkına vararak onu ve vicdanlarını parayla satan diğer bir grup haini o muhitten kovdular. Diyarbakır faliyetlerinde sukûtu hayale uğramış olan Mr. Noel, Bedirhan kabilesine mensup kişileri para vererek ikna etti. Kamuran, Celadet ve Diyarbakırlı Cemil Paşazade Ekrem gibi hısımları arasında hiçbir itibarı olmayan bir grup maceraperestle Malta’ya gitti. Burada, müstakil bir Kürdistan’ın kurulması yolundaki teşebbüşlerini aynı zamanda Bedirhan kabilesine mensup Kamil Bey ile teşriki mesai yaparak tamamladı.[5]“
O dönemde 3. Ordu Müfettişi olan Mustafa Kemal yukarıdaki muhtıranın dışında, 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir’e yazdığı bir yazıda Noel’in Kürdistan’daki çalışmaları hakkında bilgiler verip onu Noel konusunda uyanık olmaya çağırırken şöyle demektedir;
„Öte yandan Mr. Noel adında bir İngiliz Binbaşı Urfa’dan Siverek yolu ile Viranşehir’e giderek „Milli“ aşireti[6] ileri gelenleriyle görüşmüş ve Urfa’ya dönmüştür. Osmanlı Hükümeti aleyhinde propoganda yapmıştır. Aşiret reislerinden aldığı kesin cevaplar kendisini memnun etmemiştir. Kürtler, kayıtsız şartsız Türk kardeşlerinden ayrılamıyacaklarını bu uğurda son nefeslerine kadar çarpışmaya, hayatlarını feda etmeye hazır olduklarını bildirmişler ve Binbaşı Mr. Noel’in vermek istediği külliyetli miktarda parayı kabul etmeyerek hamiyetlerini ve namusluluklarını göstermişlerdir“[7]
Mustafa Kemal’in İngiliz subayı Noel’i ajanlıkla suçlamasına karşın Dr.Vet. M. Nuri Dersimi kaleme aldığı „Kürdistan Tarihinde Dersim“ adlı yapıtında Noel hakkında şunları yazmıştır;
„Birinci Cihan Harbi sonunda, Amerika Cumhur Başkanı Vilson tarfından yapılan müdafaa üzerine, Ermeniler, Adana vilayetinden itibaren Kafkasyaya kadar uzanan geniş topraklar üzerinde bir Ermenistan Devleti kurulmasını istiyorlardı. İstenilen bu arazi, Kürdistan dahi ihtiva adiyordu. Bu sebeple Paris’te toplanan Sulh Kongeresi, Kürt ve Ermeni istekleri hakkında bir hall şekli bulmak üzre Noel adında bir İngiliz binbaşısını mahallinde tetkikat yapmaya göndermişti. 1919 yılı Eylül ayında, Noel, Birecik istikametinden Kürdistan’a girerek, Kürt ve Ermenilerle temaslara başlamış, nufus sicillerini tetkik ve bundan başka her iki unsurun hakiki sayısını tesbit için mümkin tedbirlere başvurmuştu. Malatya’ya yetiştiğinde, daha ileri gitmesine Mustafa Kemal Paşa’nın, silahlı kuvvetlerle engel olması üzerine, tetkikat ve seyahatını yarıda bırakarak Paris‘e dönmüştü. İşte Mustafa Kemal Paşa’nın casus diye vasıflandırdığı binbaşı Noel bu adamdır ve vazifesi resmi bir vazife olup, Sulh Kongresi tarafından Ermenistan ve Kürdistan hudutlarının tayin ve tesbiti için ihrazi bir rapor tanziminden başka hiç bir şey değildir.“
________________________________________
[1] Erol Ulubelen , İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye. (Alıntı İsmail Beşikci „Doğu Anadolu’nun Düzeni II“)
[2] Lawrense, Thomas Edward. I.Dünya Savaşı sırasında Ortadoğu’da yürüttüğü istihbarat etkinlikleriyle tanınan İngiliz asker, arkoloji uzmanı ve yazar.
[3] Erol Ulubelen, İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye. (Alıntı: İsmail Beşikci, „Doğu Anadolu’nun Düzeni II“)
[4] Mehmed Uzun. Kader Kuyusu. Kürtçe’den çeviren: Muhsin Kızılkaya. Belge Yayınları, şubat 1997
[5] Atatürk’ün Tamin, Telgraf ve Beyannameleri.
[6] O dönemde Milan Aşiretinin başında İbrahim Paşa bulunmaktaydı.
[7] Atatürk’ün Tamin, Telgraf ve Beyannameleri. (Alıntı: İsmail Beşikci „Doğu Anadolu’nun Düzeni II“)